Það skiptir (ekki) máli hver stjórnar

Flest okkar greiða atkvæði í kosn­ingum með að minnsta kosti örlít­inn vott af von í hjarta að í þetta skiptið muni nið­ur­stöð­urnar verða til þess að eitt­hvað breyt­ist, eitt­hvað verði betra en áður, jafn­vel þau okkar sem kusu þann flokk sem þú per­sónu­lega ert á móti. Við viljum öll trúa því að mann­eskj­urnar sem við höfum lagt okkar traust á séu þeim mann­kostum gæddar að standa við gefin lof­orð og gera lífið okkar betra.

En svo ger­ist það, eftir kosn­ing­ar, að við verðum mörg fyrir von­brigðum eina ferð­ina enn, líka þau okkar sem að kusu flokk­inn sem þú per­sónu­lega ert fylgj­andi.

Frasar á borð við „sami rass­inn undir þeim öll­um” og „gleyma gras­rót­inni um leið og þau kom­ast í þægi­lega inni­vinnu” og „það skiptir ekki máli hvern kvár kýs” fara að heyr­ast og við spyrjum okkur hvernig fólk getur logið svona að okkur og svo svikið okkur strax dag­inn eftir eins og ekk­ert sé.

Við erum engan veg­inn fyrst til að spyrja okkur sjálf að þessu og ef ekk­ert breyt­ist verðum við ekki hin síð­ustu til að gera það.

Það er einn enn frasi sem að sést oft í þessu sam­hengi og kemur hann í alls­konar útgáfum en má ein­falda niður í tvö orð; „valdið spill­ir” og þessi frasi kemst ansi nálægt sann­leik­an­um.

Spilling verður nefni­lega ekki til vegna þess að ein­stak­lingar sem að eru að eðl­is­fari spilltir fái aðgengi að völd­um, heldur erum við mann­eskj­urnar breyskar og völd hafa áhrif á það hvernig við sjáum okkur sjálf og hvert ann­að.

Spill­ing er óheið­ar­legt athæfi vald­hafa þar sem þau beita sér fyrir per­sónu­legum hags­munum sínum eða fólki nátengt sjálfu sér. Þessir hags­munir þurfa ekki endi­lega að vera fjár­munir en það er auð­veld­ara að benda á aug­ljósa spill­ingu þegar aðgerðir mann­eskju í valda­stöðu veitir nátengdum aðila fjár­hags­legan gróða sér­stak­lega þegar sá ein­stak­lingur er tekin fram fyrir aðra aðila eða sam­tök almenn­ings.

Það er auð­velt að per­sónu­gera spill­ingu eins og aðra ofbeld­is­hegðun með því að benda á ein­stak­ling­inn og segja að hán sé eitt ástæðan fyrir því að slíkt ger­ist, en því miður er vanda­málið flókn­ara.

Það þýðir alls ekki að hin spilltu séu þar með afsök­uð, alls ekki, en við verðum að skoða áhrif valds á mann­eskjur ef við eigum að raun­veru­lega sporna við spill­ingu.

Stað­reyndin er sú að þegar fólk sér sig sem yfir annað fólk haft, sem öðrum æðri, þá er erf­ið­ara að skilja annað fólk.

Þetta hefur verið rann­sakað og á við um okkur öll hvort svo sem við fæð­umst með silf­ur­skeið í munni eða alls­laus.

Með því að horfa niður á fólk þá missum við get­una til að finna til sam­úðar og sam­kenndar með því.

Okkur hætti einnig til þess að vilja trúa því afar heitt að ver­öldin sé að eðl­is­fari svo sann­gjörn að líkt og Ösku­buska þá munum við öðl­ast völd og auð­sæld ef við erum hjarta­hrein og að þau okkar sem upp­skeri vol­æði hljóti þar af leið­andi að eiga það skilið ein­hverra hluta vegna.

Hvoru tveggja þess­ara eru sál­fræði­legir þættir sem hafa áhrif á mann­eskj­ur.

Ekk­ert okkar er með öllu ónæmt fyrir áhrifum valda, jafn­vel ef sum okkar eru dug­leg að tala sig niður og segj­ast ekki vera öðrum betra með beinum hætti, en stundum tala þau þó um skiln­ings­leysi, öfund, og lélega þekk­ingu ann­ara sem ástæðu þess að þau hljóti gagn­rýni.

Flest okkar hafa orðið vitni af því hvernig sumt fólk mis­beitir þeim smá­völdum sem fást af því einu að fá að hafa umsjón með fés­bók­ar­hópi og virð­ast umbreyt­ast í allt aðra per­sónu en áður var.

Sumt fólk er dug­legra að fela þessi áhrif eða að setja þau í fal­legan bún­ing og sumt fólk getur þolað meiri völd eða lengri tíma með þau áður en völdin fara að hafa telj­an­leg áhrif á hegð­un.

Sumt fólk er dug­legt að spyrna við þessum áhrifum og forð­ast í lengstu lög að setja sig í aðstæður þar sem það gæti mis­beitt völdum sín­um.

Samt sem áður þarf ég að end­ur­taka þá ein­földu stað­reynd að ekk­ert okkar er ónæmt fyrir þessum áhrif­um.

Því meiri völd og því lengri tíma sem við höfum þau því meiri áhrif hafa þau á getu okkar til þess að yfir höfuð sjá aðrar mann­eskjur sem mann­eskj­ur.

Því hærra sem við erum sett og því færri afleið­ingar sem við þurfum að þola því auð­veld­ara verður það að rétt­læta mis­beit­ingu valda.

Því meira sem við sjáum okkur sjálf sem leið­toga, sem bjarg­vætti, sem ómissandi af einni ástæðu eða ann­arri, því meira getum við sann­fært okkur sjálf um að það sé ekk­ert athuga­vert við að við höfum þessi völd og beitum þeim ein­fald­lega eins og okkur sýn­ist.

Alþing­is­menn­ingin okkar aug­sjá­an­lega ýtir undir þetta. Hátt­virt og hæst­virt prúð­búin þing­fólk og ráð­herrar sem sum hver sitja bæði í hlut­verki fram­kvæmd­ar­valds og lög­gjaf­ar­valds og hafa setið þar árum saman eru lík­leg­ast ekki að fara að breyta þeim kerfum sem veita þeim þau völd og þá upp­hefð sem gera þau almenn­ingi æðri, né eru þau lík­leg til að ganga hags­muna almenn­ings.Valdið ein­fald­lega býður ekki upp á það, og því miður er ekki nóg að breyta um nöfnin sem sitja í þessum stól­um.

Ef við viljum raun­veru­lega minnkun á spill­ingu þá þurfum við að dreifa völd­unum á fleiri herðar og tak­marka þann tíma sem fólk situr við völd­in. Við þurfum úrræði til þess að setja vald­höfum stól­inn fyrir dyrnar og stöðva þau þegar þau ganga gegn hags­munum almenn­ings. Við þurfum að breyta menn­ing­unni, breyta kerf­inu, og breyta vald­inu.

Ef við gerum það ekki þá er ein­fald­lega spurn­ing um tíma þar til við sitjum uppi með sama vanda­mál af sömu ástæðum og við gerum í dag.

Það er engin ein­föld lausn sem mun laga þetta allt á einu kjör­tíma­bili og þetta er ekki sexí sem kosn­inga­lof­orð, en fyrsta skrefið væri hægt að taka með stjórn­ar­skránni okk­ar.

Það skiptir nefni­lega ekki máli hver fer með valdið ef við breytum ekki hvernig er farið með vald­ið. 

Höf­undur er öryrki.