Þá er sjómannadagurinn runninn upp enn og aftur. Einn dag á ári heiðrum við sjómenn og fjölskyldur þeirra. Við horfum til baka, en einnig til framtíðar. Þetta er ljúfsár dagur fyrir marga.
Ég naut þeirra forréttinda að fæðast og verja barnsárunum í sjávarplássi. Faðir minn hóf sjósókn 14 ára að aldri, var í útgerð og starfaði við skipstjórn alla sína starfstíð. Það er mikið frelsi fyrir barn að fá að þvælast úti á bryggju, vinna í frystihúsinu, skreppa á sjó með pabba, öðlast þekkingu og skilning á mikilvægi sjávarútvegsins fyrir heilt bæjarfélag. Sjómannadagurinn er ein mesta hátíð ársins. Fjölskylduhátíð. Allur bærinn tekur þátt og gleðst saman. Mikil ræðuhöld, sjómenn heiðraðir, horfinna sjómanna minnst og aflakóngar krýndir. Kappróður milli áhafna og landkrabbanna í frystihúsinu. Bátar og skip fánum prýdd. Í minningunni er alltaf gott veður á sjómannadaginn.
Fórnir og framfarir
En það er ekki alltaf gott veður. Það vitum við Íslendingar sem búum hér á norðurhjara. Þrátt fyrir válynd veður þarf alltaf á sjó að sækja fiskinn. Mörgum er órótt í vondu veðri að vita af fólkinu sínu úti á rúmsjó. Því er vert að fagna þeim framförum sem hafa orðið á aðbúnaði og öryggi sjómanna síðustu áratugina. Þar hjálpast margt að.
Skip og bátar eru betur byggð og öryggisbúnaður betri. Þá má ekki gleyma þeirri byltingu sem fólst í stofnun Slysavarnaskóla sjómanna árið 1985. Þjálfun sjómanna í öryggis- og slysavörnum hefur tekið miklum breytingum og er það vel. Árangur alls þessa endurspeglast í mikilli fækkun sjóslysa og vinnuslysa á sjó.
En við megum aldrei gleyma því að sjómennskan er samt sem áður mikil fórn. Þetta er lífsstarf sem passar illa inn í takt nútímasamfélags. Feður og mæður eru fjarri fjölskyldum sínum um lengri og skemmri tíma. Sjómenn missa af stórviðburðum fjölskyldunnar, missa að hluta af uppvexti barna sinna og þátttöku í uppeldi. Það var ekki skemmtilegt sem barn þegar pabbi var sjaldnast heima til að halda upp á afmælið með mér.
Ægivald stórútgerðarinnar
Og nýjar ógnir steðja að. Sjálfvirknivæðing og fækkun í stéttinni veldur meiri samkeppni um störfin. Óeðlileg verðlagning á fiski hefur bein áhrif á kjör sjómanna sem eru ráðnir upp á hlut. Sjómenn þurfa að reiða sig æ meira á vandaða skips- og útgerðastjórn. Útgerðum fer fækkandi og eru stækkandi. Þessi samþjöppun leiðir til einsleitni, stöðnunar og þöggunar í stéttinni sem reiðir sig alfarið á velvilja stórútgerðarinnar. Allt jafnvægi er horfið. Stórútgerðin hefur ægivald yfir sjómönnum. Við horfðum í forundran þegar velferð áhafnar togarans Júlíusar Geirmundssonar var stefnt í tvísýnu í vetur, í stað þess að stíma beint í land þegar ljóst var að farsótt geisaði um borð.
Það var sannarlega þörf á að takmarka veiðar á sínum tíma og aflamarkskerfi er hægt að útfæra á sanngjarnan og réttlátan máta. Yfirvöld hér völdu verstu leiðina, að loka kerfinu. Það má til sanns vegar færa að galopið kerfi eins og ríkti fyrir 1983 var ekki til eftirbreytni. En harðlokað og læst kerfi sem útilokar nýliðun er litlu betra. Hér þarf að fara milliveg og tryggja þeim sem áhuga hafa á útgerð að komast í hana. Möguleikar á sjálfstæðum rekstri eru afar takmarkaðir. Það er helst hægt að smjúga í gegn í smábátaútgerð en þar eru tækifærin í heljargreipum ráðherra. Það er mikil áhætta sem fylgir því að fjárfesta í bát þegar handfæraveiðum er breytt með einu pennastriki frá ári til árs. Eitt pennastrik gjörbreytir afkomumöguleikum fjölskyldna sem reiða sig á smábátaveiðar. Kvóti er keyptur úr byggðarlagi yfir nótt og samfélagið í sárum á eftir.
Lausnir sem auka samstöðu
Það er yfirvalda að breyta þessu kerfi og ítrekað hefur verið bent á auðveldar leiðir til þess. Leiðir sem tryggja í senn velferð sjómanna og efnahag þjóðarinnar. Við þurfum að tryggja auðlindaákvæði í stjórnarskrá sem tekur af allan vafa um eignarhald þjóðarinnar. Það þarf að úthluta veiðiheimildum tímabundið. Uppboð á tímabundnum veiðiheimildum tryggir jafnan aðgang allra að útgerð sem og að auðlindarentan skili sér til samfélagsins. Heilbrigt aflamarkskerfi í eðlilegu samkeppnisumhverfi þar sem nýliðun, fjölbreytni og jöfn tækifæri eru tryggð með sjálfbærni og nýsköpun að leiðarljósi. Eðlilega verðmyndun á fiski er hægt að tryggja með því að setja allan fisk á markað. Þar sláum við tvær flugur í einu höggi því lóðrétt samþætting stórútgerðar stuðlar að óeðlilegri verðmyndun á fiski sem bitnar á hlut sjómanna og gefur möguleika á útflutningi arðsins af verðmætasköpun sjómanna. Þetta eru lausnir sem fyrst og fremst auka samstöðu þjóðarinnar í stað þeirrar sundrungar sem nú ríkir.
Ég óska sjómönnum og fjölskyldum þeirra innilega til hamingju með daginn og þakka ykkur öllum fyrir ómetanlegt framlag ykkar til velferðar og uppbyggingar samfélagsins sem við búum í.
Gleðjumst og njótum hátíðahaldanna!
