Hin svokallaða Loftbrú, eða niðurgreiðsla á flugfargjöldum fyrir íbúa sem búa ákveðið langt frá höfuðborgarsvæðinu, er gríðarleg sóun á almannafé. Það sem meira er: Það er ekkert sem tryggir að Loftbrúin fljúgi ofan í vasa almennings.
Loftbrúin er yfirleitt útskýrð á þann hátt að hún geri fólki auðveldara að sækja þá þjónustu sem það þarfnast til höfuðborgarsvæðisins. Hið augljósa er hins vegar að Loftbrúin er í raun bara styrkur til flugfélaga innanlands. Það er þannig ekkert í hendi um að niðurgreiðslan gagnist farþegum. Allar líkur eru þess vegna á, til lengri tíma, að miðaverð hækki einfaldlega um þá upphæð sem er niðurgreidd af ríkinu, nákvæmlega eins og húsaleigubætur hækka leiguverð.
Flugfélög innanlands eiga vissulega við vanda að etja. Það er hins vegar margt hægt að gera til þess að minnka kostnað fyrir flugfélögin áður en ríkið kemur með mótframlag á miðakaupum. Smári McCarthy fór vel yfir atriði sem væri hægt að huga að fyrst; svo sem „óeðlilegum kostnaði við eftirlit, leyfisveitingum, þungum lendingargjöldum, stöðugjöldum, flugleiðsögugjöldum, og svo jafnvel að aðlaga virðisaukaskatt og annað.“
Völdin heim í hérað
Þegar þetta mál var afgreitt í gegnum fjárlög kom fram að einn og hálfur milljarður á ári ætti að fara í þetta þegar allt kæmi til alls. Ég spurði strax: Af hverju er þessi eini og hálfi milljarður ekki notaður til þess að byggja upp aðstöðu um allt land til þess að geta sinnt þeirri þjónustu í heimabyggð sem fólk leitar eftir á höfuðborgarsvæðinu? Af hverju er verið að ýta undir miðstýringu frá suðvesturhorninu enn einu sinni? Af hverju bjóða hinir sjálfskipuðu „landsbyggðarflokkar“ landsmönnum upp á þetta? Þessir flokkar hafa verið við stjórn meira og minna alltaf – og hver er niðurstaðan? Núverandi ástand. Viljum við að núverandi ástand sé flöskuháls á höfuðborgarsvæðinu?
Nú þegar þetta mál er að komast til framkvæmda er búist við að kostnaðurinn verði um 600 milljónir á ári. Niðurgreiddar ferðir eru ekki eins margar og reiknað var með í upphafi, án þess að við höfum fengið að sjá rökstuðning fyrir því, ekki frekar en upphaflega áætlaðan fjölda ferða. Hvað sem því líður stendur eftir sú staðreynd að það má gera þó nokkuð fyrir 600 milljónir á ári í uppbyggingu þjónustuinnviða.
Við verðum að fara að hugsa byggðamál upp á nýtt. Hvaða þjónusta er nauðsynleg í heimabyggð eða innan hvers atvinnusvæðis? Hvað þarf að gera til þess að auka þá þjónustu og gera hana skilvirkari? Í stað þess að sætta sig bara við þá þróun sem hefur orðið þá þurfum við að spyrja okkur hvað þarf að gera til þess að geta gert þetta betur. Píratar hafa spurt sig að því oft og mörgum sinnum og svörin eru fjölmörg.
Mikilvægasta svarið felst í því að sveitarfélög eru alla jafna undirfjármögnuð miðað við þá þjónustu sem þeim er gert að sinna samkvæmt lögum. Það þarf að laga – og ekki bara með því að hækka tekjuskattsútsvar eða setja meira í einhvern jöfnunarsjóð sveitarfélaga. Vandinn er djúpstæðari en svo. Núverandi kerfi hvetur nefnilega til ákveðinnar uppbyggingarstefnu sem er hvorki sjálfbær né holl fyrir sveitarfélögin.
Verið rík, búið stórt og ekki biðja um neitt
Í dag fá sveitarfélögin tekjur í gegnum tekjuskatt einstaklinga og með fasteignagjöldum. Önnur gjöld eru nefskattar sem renna beint í ákveðin verkefni eins og holræsagjald, leikskólagjöld og þess háttar. Til þess að sinna almennum lögbundum verkefnum eins og rekstri grunnskóla hafa sveitarfélög bara útsvar og fasteignagjöld.
Það þýðir að sveitarfélagið vill helst að þau sem búa í sveitarfélaginu hafi sem hæstar tekjur og búi í stórum húsum – en þiggi ekki þjónustu af sveitarfélaginu. Það þýðir líka að einu tekjurnar sem sveitarfélögin hafa af atvinnustarfsemi eru gjöld af því húsnæði sem sú atvinnustarfsemi notar. Þess vegna er stóriðjan svo mikilvæg víða, það er mikil búbót að fá risastórt húsnæði þó störfin sem eru þar á bak við séu fá. Fasteignagjöldin eru há en vinnustaðurinn þarf hins vegar hlutfallslega litla þjónustu frá sveitarfélaginu á móti. Allir hljóta að sjá hvað þetta eru óheilbrigðir hvatar til atvinnuuppbyggingar
Loftbrú ekki lausnin
Lausnin er fjölbreyttara útsvar sveitarfélaga. Að sveitarfélög fái útsvarshlutfall af virðisaukaskatti, fjármagnstekjum og fyrirtækjaskatti. Það myndi þýða að sveitarfélög fengju tekjur af starfsemi fyrirtækja sem eru ekki einu sinni með höfuðstöðvar í viðkomandi sveitarfélagi. Það myndi þýða að ferðamenn sem versla mjólk í búðinni borga útsvar til sveitarfélagsins. Það myndi þýða að atvinnuþróun sveitarfélaga myndi taka stakkaskiptum þar sem fleiri og smærri fyrirtæki myndu skila meiru til nærsamfélagsins en færri og stærri. Afleiðingin af því væri betri þjónusta og minni þörf á flugi til höfuðborgarinnar eftir miðstýrðu þjónustunni.
Kannski er það þess vegna sem sú leið var ekki farin. Kannski vilja þessir plat-landsbyggðarflokkar bara geta flogið fram og til baka út á land? Nýta sér skort á þjónustu sem afsökun fyrir því að styrkja flugið, í staðinn fyrir að efla þjónustu um allt land?
Greinin birtist fyrst á Vísi 11. september 2020 10:30.
